نقشه مفهومی یا Concept Map یک طرح یا ابزار ساده گرافیکی است که برای ساختاربندی و طبقه بندی ایده‌ها، مفاهیم و موضوعات مختلف به کار می‌رود. همچنین استفاده از نقشه مفهومی در سازمان دهی مشکلات، حل مسائل و تصمیم گیری‌ها نیز می‌تواند بسیار موثر باشد. به بیان ساده‌تر، نقشه مفهومی روی یک ایده‌ی معین متمرکز می‌شود، و سپس ایده‌ی اصلی یا شاخه‌ی اصلی به شاخه‌های فرعی (مفاهیم مشخص‌تر) تقسیم می‌شوند.

چگونه یک نقشه مفهومی طراحی کنیم؟

• اگرچه برای طراحی نقشه مفهومی هیچ فرمت اجباری و یا تایید شده بین المللی وجود ندارد، اما هر نقشه مفهومی می‌تواند شامل موارد زیر باشد: Head یا نود اصلی که می‌تواند بیانگر یک سوال محوری نیز باشد، مفاهیم، ارتباط بین مفاهیم، سلسله مراتب، ارتباطات فرعی و درنهایت نود انتهایی که از نتیجه‌ی کارحاصل می‌شود.
• بهترین کار برای شروع طراحی، تعیین سوال محوری یا اساسی (Focus Question) است. سوال محوری به طور کلی مسئله، مشکل و یا هدف اصلی شما از طراحی نقشه مفهومی را مشخص می‌کند و در حقیقت مسیر اصلی شما را نشان می‌دهد. پس در ابتدا سوال اساسی خود را در رابطه با موضوع مورد نظر مشخص کنید.
• معمولا نقشه‌های مفهومی به شکل سلسله مراتبی سازماندهی می‌شوند بطوریکه مفاهیم اصلی یا جامع‌تر در بالاي نقشه و مفاهیم جزئی‌تر در پائین آن جاي می‌گیرند.
• اقدام بعدي، مرتب كردن مفاهيم (Concepts) موجود بر اساس كلي‌ترين و جامع‌ترين مفاهيم براي سؤال مورد نظر است. مفهوم اصلی که در راس یا مرکز قرار می‌گیرد، همان موضوع اصلی است که شما بر اساس آن زیر مجموعه و تقسیم بندی‌هایی را انجام می‌دهید. در ادامه مفاهیم و توضیحات یا مثال‌های مرتبط با مفهوم اصلی به شکل زیرمجموعه و زیرگروه قرار می‌گیرد. همچنین شما می‌توانید توضیحات یا مثال‌های مختصر در این باره را را نیز در جای مناسب قرار دهید.
• پس از مشخص کردن تمامی موضوعات و مفاهیم اصلی و فرعی که معمولا به شکل مجموعه ای ازمنحنی‌های بسته‌ی بیضی یا مستطیلی شکل که درهرکدام یک اسم یا یک مفهوم نوشته شده است، صورت می‌گیرد، باید این موضوعات توسط خطوط و فلش‌هایی به یکدیگر مرتبط شوند.
• همواره در شروع طراحی نقشه‌ی مفهومی به دنبال ارتباطات و مفاهیم مشترک بین مطالب مختلف باشید.

نکته‌ی مهم:  در یک نقشه‌ی مفهومی استاندارد همواره باید توضیحات مختصری بر روی خطوط ارتباطی (مانند تصویر) نوشته شده باشد و تا حد ممکن خطوط ارتباطی همدیگر را قطع نکنند. همچنین حفظ ساختار و قرینگی نقشه‌ی مفهومی به زیبایی و رسایی مفهوم آن کمک می‌کند.

پیدا کردن ارتباط‌ها و مفاهیم مشترک از مهم ترین فواید و ویژگی‌های نقشه مفهومی است. از انجا که نقشه مفهومی یکی از مؤثرترین راه برای تبدیل افکار ساماندهی نشده و پراکنده‌ی شما به ساختاری منسجم و نقشه دیداری است، در هنگام مشخص کردن و پیدا کردن ارتباط بین زیر مجموعه‌ها شما به راحتی می‌توانید اشکالات موجود را بیاید و ارزیابی کنید. همچنین روش‌های حل مشکلات را نیز می‌توانید در این نقشه ها بیاید. در واقع این مرحله پایانی مهم ترین مرحله برای دستیابی به هدف اولیه طراحی نقشه های مفهومی است.

تا کنون برای رسم نقشه های مفهومی نرم افزارهای زیادی طراحی شده است، که از آن جمله می توان به نرم افزار IHMC CmapTools  که توسط Institute for Human and Machine Cognition طراحی شده‌است اشاره کرد. این نرم‌افزار در سایت http://cmap.ihmc.us/ به طور رایگان در دسترس قرار دارد. علاوه بر نرم افزارهای اختصاصی، بسیاری از طراحان ترجیح می‌دهند که از نرم افزارهای عمومی‌تر و ساده تر نظیرMicrosoft PowerPoint  برای طراحی نقشه‌های مفهومی خود استفاده کنند. مهم این نیست که از چه ابزاری برای طراحی کانسپت مپ استفاده می‌شود، مهم این است که قواعد کلی رعایت شوند.

موارد استفاده از نقشه‌ی مفهومی چیست؟

از نقشه‌ی مفهومی در موارد بسیاری می‌توان استفاده کرد از جمله:

• به عنوان گرافیکال ابسترکت (خلاصه‌ی گرافیکی) در مقالات به خصوص مقالات مروری و سیستماتیک ریویوها
• در تسهیل آموزش، به خصوصص در مورد آموزش مطالب مرتبط باهم
• طراحی مطالعات تحقیقاتی و نتیجه‌گیری
• و…

سوالات خود را از طریق کامنت‌ها از ما بپرسید.

با ما همراه باشید…